ABŞ Türkiyənin TB2 PUA-larının ixracını məhdudlaşdırmaq üçün mübarizə aparır? – ANALİZ
Sovet dövründən qalma köhnə hərbi təyyarələrdən ibarət parkı olan Abiyə qiyamçılara qarşı hava kampaniyasını tez və ucuz şəkildə genişləndirmək üçün yol lazım idi. Yalnız Türkiyə istiqamətində həll yolu var idi: TB2 kimi tanınan və təxminən 200 mil məsafədən idarə oluna bilən hərbi Pilotsuz Uçuş Aparatı (PUA). Çin və İran da PUA-lar təmin edirdi, lakin qabaqcıl texnologiya ilə təchiz edilmiş TB2 sürətlə dünyanın çətin vəziyyətə düşmüş dövlətlərinin yeni sevimlisinə çevrilmişdi və hətta böyük güclərlə mübarizə aparsa belə, müharibələrdə qalib gəlməyə kömək edirdi.
Avqustun 18-də Abiy Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanla görüşərək hərbi pakt imzaladı. PUA-ların müqavilənin bir hissəsi olub-olmadığı bəlli deyil . Lakin imzalandıqdan iki gün sonra, ictimaiyyətə açıq olan uçuş qeydləri göstərdi ki, “Ethiopian Airlines” çarter reysi İstanbuldan bir saatlıq qərbdə Tekirdağda yerləşən Türkiyə PUA-larının sınaqdan keçirilməsi və ixracı ilə məşhur olan hava zolağından qalxıb.
Qeydlər göstərir ki, bu, təxminən bir ay ərzində ən azı üç belə uçuşdan birincisi idi. Nə Türkiyə, nə də Efiopiya hökumətləri uçuşlarla bağlı suallara cavab verməyiblər, lakin Türkiyədəki rəsmilər əvvəllər Efiopiyaya PUA-ların satışını etiraf ediblər.
Bir neçə ay ərzində Türkiyə istehsalı olan, eləcə də Çin və İran istehsalı olan PUA-lar üsyançıların nəzarətində olan Efiopiyadakı izdihamlı şəhər mərkəzlərinin üzərində uçaraq onları izləyib və raketlərlə məhv edib.
Türkiyəli həmkarları ilə görüşən ABŞ rəsmiləri münaqişədə PUA-ların istifadəsi ilə bağlı narahatlıqları diqqətə çatdırıblar. Lakin xəbərdarlıqlar elə yerindəcə qaldı. Çin və İrandakı PUA proqramlarını hədəf alan qətiyyətli fəaliyyətlərindən fərqli olaraq, Vaşinqton NATO müttəfiqi olan Türkiyənin proqramına qarşı heç bir tədbir görmədi.
Qan tökülməsi yenidən ABŞ-ın qınağına səbəb oldu, bu dəfə Efiopiya istiqamətinə zəng edildi.
Prezident Bayden Abiyə zəng edərək “son hava zərbələri də daxil olmaqla, davam edən hərbi əməliyyatların mülki əhali arasında itki və iztirablara səbəb olmasından narahatlığını ifadə edib”.
Bu gün TB2 PUA-ları ətrafında müzakirələrin çoxu onun Rusiyaya qarşı müharibədə əsas rol oynadığı Ukraynaya yönəlib. Ukrayna TB2-lərin Zenit-Raket Kompleksləri kimi sistemləri məhv etdiyini, həmçinin artilleriya vasitələrinin Moskva qüvvələrini hədəf almasına kömək etdiyini göstərən davamlı təbliğat videoları yayımlayıb.
Konqresdəki bəzi qanunvericilər Ukraynaya hətta PUA kimi mühüm silahların göndərilməsinə çağırış ediblər və ABŞ-ın Ukraynaya daha çox şey almasına kömək etməyə çalışırlar. Litvada kraudfandinq kampaniyası Ukraynaya TB2 almağa kömək etmək üçün üç gün yarım ərzində 5,4 milyon ABŞ dolları topladı.
Bu gün ən azı 14 ölkə hazırda TB2-lərə sahibdir və daha 16 ölkə onları almaq istəyir.
Bu texnologiya hətta ən kiçik ordulara da bir vaxtlar zəngin, Qərb dövlətlərinin müstəsna silahlarını təqdim edir.
Türkiyə rəsmiləri PUA-ları istehsal edən “Baykar” şirkəti ilə birlikdə TB2-ni inkişaf etməkdə olan ölkələr və Ukrayna kimi çətin vəziyyətə düşmüş ölkələrə satır. Şirkətin baş texnologiya direktoru Selçuk Bayraktar may ayında “Reuters” agentliyinə demişdi ki, PUA-lar “etməli olduğu işi görür – ən qabaqcıl zenit sistemləri, qabaqcıl artilleriya sistemləri və zirehli texnikaları məhv edir. Bütün dünya bu PUA-ların müştərisidir”.
Rəsmilər PUA-nın demək olar ki, bütün komponentlərinin Türkiyə daxilindən gəldiyini bildirir. Ancaq PUA-nın bəzi komponentləri ABŞ, Kanada və Avropadakı istehsalçılar tərəfindən hazırlanıb.
Bəzi konqresmenlər Bayden administrasiyasını PUA-larda istifadə oluna bilən ABŞ texnologiyasının ixracını dayandıraraq, bu silahların satışını məhdudlaşdırmaq üçün Türkiyəyə təzyiq göstərməyə çağırıblar. Onlar iddia edirlər ki, PUA-lar və onların raketləri dünyada daha çox qeyri-sabitliyə səbəb olur və bəzi hallarda Efiopiyadakı münaqişə kimi müharibələrin qarşısını almaq üçün Amerika və beynəlxalq silah embarqolarını pozur.
Keçən il senator Robert Menendez ABŞ texnologiyalarının Türkiyə PUA-larında istifadə edilib-edilməməsi ilə bağlı təhqiqat tələb edib.
Bayden administrasiyasının bundan sonra hər hansı tədbir görüb-görməyəcəyi bəlli deyil. Dövlət Departamentinin sözçüsü bu hekayə ilə bağlı suallara cavab verməkdən imtina edərək, yalnız silah satışı ilə bağlı ümumi açıqlama verib: “Biz bütün ölkələri BMT-nin silah embarqolarına əməl etməyə, Birləşmiş Ştatlar və ya Birləşmiş Millətlər tərəfindən sanksiyaya məruz qalan şəxslərə silah təhvil verməməyə və sabitliyi pozan silah transferlərindən çəkinməyə çağırırıq”.
Qərb texnologiyasının Türkiyə PUA-larına necə nüfuz etdiyini daha yaxşı başa düşmək üçün “ProPublica” media orqanları və dövlət qurumları tərəfindən yayımlanan TB2-lərin video və fotoşəkillərini, həmçinin BMT və silahların yayılmasına qarşı müdafiəçilərin hesabatlarını nəzərdən keçirib.
Daha sonra xəbər təşkilatı əsas hissələrin siyahısını tərtib edib və onların satışının ixrac qaydalarını pozub-pozulmadığını yoxlamaq üçün ABŞ silah ekspertləri ilə məsləhətləşib. TB2-lərdəki komponentlərin çoxu HD video kameralar və ya özünü idarə edən avtomobillər kimi müxtəlif istehlak məhsullarında tapılan kommersiya dərəcəli hissələr idi, buna görə də onlar ABŞ-da hərbi hissələrə tətbiq olunan ciddi tənzimləyici yoxlamaya ehtiyac duymurlar.
Yenə də digər ölkələr, o cümlədən Kanada, bəzi əsas ticarət komponentlərinin Türkiyəyə göndərilməsinə mane olan ixrac qadağaları tətbiq etdi. Mütəxəssislər deyirlər ki, ABŞ istəsə, daxildə oxşar tədbirlər görə bilər və xaricdə tətbiqi gücləndirə bilər.
Milli Təhlükəsizlik Şurasının Afrika məsələləri üzrə keçmiş direktoru Kameron Hudzon TB2 PUA-sının təsirini ABŞ-ın 1980-ci illərdə Əfqanıstandakı mücahid döyüşçülərinə Sovet qüvvələrini dəf etmək üçün payladığı “Stinger” raketi ilə müqayisə edir: “Texnologiya təkmilləşməyə davam etdikcə, ucuzlaşdıqca, daha mobil və portativ hala gəldikcə, onları idarə etmək üçün daha az infrastruktura ehtiyacınız olduğundan, onlar bütün dünyada münaqişələri müasirləşdirir”.
ABŞ Corc Buş və Barak Obama administrasiyalarında zərbə PUA-larının öldürücü gücünü nümayiş etdirib. Rəsmilər sözügedən vasitələrdən İraq və Əfqanıstan kimi yerlərdə hədəfləri məhv etmək üçün istifadə edib. O vaxtdan bəri beynəlxalq tənzimləyicilər əsasən Amerika ordusunun istifadə etdiyi “Predator” və “Reaper” kimi daha böyük modellərin satışını izləməyə diqqət yetirirdilər.
PUA-ların əsas tənzimləyicisi Raket Texnologiyasına Nəzarət Rejimi, ABŞ, Rusiya və Türkiyə də daxil olmaqla 35 ölkənin imzaladığı Soyuq Müharibənin sonuna doğru hazırlanmış sazişdir. Pakt üzvləri raketləri uzaq məsafələrə daşımaq və nüvə, kimyəvi və ya bioloji faydalı yükləri çatdırmaq üçün nəzərdə tutulmuş 1-ci kateqoriyalı sistemləri satmamağa çağırır.
Ekspertlər razılaşmanın indiyədək bu cür silahların axınının qarşısını almağa müvəffəq olduğunu deyirlər. Lakin onlar əlavə ediblər ki, razılaşma TB2 kimi daha kiçik PUA-ların satışına mane ola bilməz.
Son on ildə Çin öz PUA-larını inkişaf etdirərək inkişaf etməkdə olan ölkələrə satıb. İran isə Suriya və Yəməndəki vəkalət müharibələrində mübarizə aparmaq üçün PUA proqramını genişləndirdi. İsrail həmçinin böyük ixrac əməliyyatı həyata keçirir, o cümlədən müşahidə və kamikadze PUA-ları satır.
ABŞ-ın zərbə PUA-ları satmaqdan imtina etməsindən sonra Türkiyə öz səylərini gücləndirdi. 2016-cı ilə qədər Dövlət Departamentində silahların yayılmaması proqramlarına nəzarət edən Vann Van Diepen Türkiyə rəsmilərinin bu silahlardan PKK terrorçularına qarşı istifadə etməyi planlaşdırdığı üçün ABŞ rəsmilərinin narahatlığını dilə gətirdi.
Dönüş nöqtəsi 2015-ci ildə atasının İstanbuldakı müdafiə istehsalat firmasından zərbə PUA proqramını idarə edən MİT-də təhsil almış mühəndis Selçuk Bayraktarın TB2-ni debüt etməsi ilə baş verdi. O, Türkiyə istehsalı olan raketdən istifadə edərək, PUA-nın kilometrlərlə uzaqdakı hədəfi vura biləcəyini göstərmək üçün sınaqlar keçirdi. Daha sonra Bayraktarın TB2-ləri Türkiyənin PUA sahəsində qlobal super gücə çevrilməsinə kömək edəcəkdi.
PUA-nın ölçüləri və daşıdığı raketlər nisbətən kiçikdir. Ona görə də, onlar Raket Texnologoyalarına Nəzarət Rejiminin “I Kateqoriyasına” daxil edilmir. PUA, həmçinin yüksək texnologiyalı atəş gücünə malikdir. TB2 24 saatdan çox havada qalalaraq 18.000 fut yüksəklikdən hədəfləri tapıb izləyə, sonra onları lazerlə idarə olunan raketlərlə vura bilər, adətən Türkiyənin ROKETSAN şirkəti tərəfindən hazırlanmış MAM-L adlı yüngül raketdən istifadə olunur.
“Bayraktar” türk şirkətləri tərəfindən dizayn edilmiş, istehsal edilmiş və silahlanmış bir türk uğur hekayəsi kimi təsvir edilsə də, PUA-ların bəzi komponentlərinin xaricdə istehsal olunduğu məlumdur. Məsələn, PUA-nın peyklərdən GPS siqnallarını qəbul etmək üçün istifadə etdiyi cihaz baş ofisi Kaliforniyanın Sunnyvale şəhərində yerləşən “Trimble” şirkəti tərəfindən hazırlanıb.
PUA-nın mühərriki Baş ofisi Kanadanın Kvebek şəhərində yerləşən Avstriyadakı “Bombardier Recreational Products” tərəfindən hazırlanıb. Mürəkkəb, proqramlaşdırıla bilən mikroçip Kaliforniyada yerləşən “Xilinx” tərəfindən yaradılıb. PUA-nın kamerası, bəlkə də ən vacib komponenti, Florida ştatının Melburn şəhərində yerləşən “L3Harris” şirkətinin Kanadadakı törəmə şirkəti olan “Wescam” tərəfindən hazırlanıb.
Açıqlamalardan sonra “Trimble”, “Bombardier” və “Xilinx” də daxil olmaqla bir neçə şirkət məhsullarının münaqişədə istifadə edildiyini öyrəndiklərinə təəccübləndiklərini və hissələrinin artıq PUA-larda olmamasını təmin etmək üçün addımlar atdıqlarını bildiriblər.
Lakin bu gün əsas hissələr Qərb ölkələrində yerləşən istehsalçılardan alınmağa davam edir. Almaniyanın “Hensoldt” şirkəti “ProPublica” nəşrinə PUA-da istifadə olunan kameralardan birini təqdim etdiyini bildirib. Kanadanın silah ticarəti əleyhinə qeyri-kommersiya təşkilatı “Project Ploughshares”in tədqiqatçılarına görə, PUA-larda hələ də “Wescam” tərəfindən hazırlanmış kameralardan istifadə edilir.
Mart ayında şirkətin texniki direktoru Bayraktar sosial mediada TB2-lərdəki komponentlərin 93%-nin yerli istehsal olduğunu bildirib.
İran və Çin qlobal bazara çıxardığı bir çox PUA-larda hərbi məqsədlər üçün nəzərdə tutulmayan hissələrdən istifadə edir. Lakin bu ölkələr ABŞ-ın sanksiyaları və ixrac məhdudiyyətləri şəbəkəsindən istifadə edə bilmirlər, çünki sanksiyalar altındadırlar.
Türkiyədə idxalçılar isə bu cür məhdudiyyətlərə məruz qalmırlar. Ölkə NATO-nun müttəfiqidir və təkcə raket texnologiyası sazişinin deyil, həm də ikili istifadə texnologiyalarının yayılmasına nəzarət etmək istəyən 42 iştirakçı dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş daha geniş könüllü təlimatlar dəsti olan Vassenaar Razılaşmasının tərəfidir.
Türkiyə PKK-ya qarşı əməliyyatlarda TB2-lərdən istifadə etməyə başladı. 2016-cı ildən 2019-cu ilə qədər səlahiyyətlilər həm ölkənin cənub-şərqində, həm də xaricdə, İraq və Suriyada PKK-ya ağır zərbələr endirib və yüzlərlə terrorçunu zərərsizləşdirib.
2019-cu ildə Türkiyə Rusiya, İordaniya, Misir, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və digər regional rəqiblər tərəfindən dəstəklənən Xəlifə Həftərə qarşı mübarizə aparmaq üçün Liviyada BMT tərəfindən tanınan hökumətə TB2-lərlə dəstək verdi. Qarşı tərəf BƏƏ tərəfindən təmin edilən Çin istehsalı “Wing Loong” PUA-larından istifadə edirdi. Lakin TB2-lər Həftər qüvvələrini geri çəkilməyə məcbur edə bildi.
Daha sonra Azərbaycan 2020-ci ildə uzun müddətdir işğal altında olan Qarabağ bölgəsini Ermənistandan geri almaq üçün müharibəyə başlayanda TB2-lərdən istifadə etdi. TB2-lər Azərbaycana cəmi altı həftə ərzində müharibədə qətiyyətlə qalib gəlməyə imkan verdi. TB2 zərbələri ilə bağlı videolar Azərbaycan Müdafiə Nazirliyinin hər gün yaydığı təbliğata çevrilmişdi. Bəzi kliplər paytaxt Bakıda ictimai meydanlarda qurulan nəhəng ekranlarda nümayiş etdirilib.
Ekspertlər Liviya və Qarabağda PUA-ların effektivliyindən heyrətə gəliblər. Onlar TB2-lərin “müharibənin gedişatını sözün əsl mənasında dəyişdiyini” deyirlər. Türkiyənin bəzi NATO müttəfiqləri, o cümlədən Kanada 2019-cu ildə Türkiyənin Suriyanın şimalında apardığı müharibədən sonra Ankaraya qarşı ixrac qadağaları tətbiq etdi. Ancaq Türkiyə rəsmiləri açıq şəkildə ticarət məhdudiyyətlərini rədd edərək, ölkənin kifayət qədər sənaye bazasına malik olduğunu və lazım olan avadanlıqları tək başına istehsal edə biləcəyini söylədi. Daha sonra Kanada ixrac prosesini yenidən bərpa etmək məcburiyyətində qaldı.
Şirkət belə bir sistemi inkişaf etdirmək üçün 2015-ci ildə 75 milyon ABŞ dolları məbləğində qrant da daxil olmaqla Kanadadan dövlət maliyyəsi alıb . MX-15-in təkmilləşdirilmiş versiyaları illər ərzində “Predator” və “Reaper”də və NATO tərəfdaşları tərəfindən bir sıra digər sistemlərdə istifadə edilib.
TB2-lər Azərbaycanın müharibədə qələbə qazanmasına kömək edirdi. Müharibə zamanı Kanada yenidən elektro-optik sistemlərin satışına qadağa qoydu. Ancaq artıq gec idi, Türkiyə yerli elektro-optik sistemlərini istesal etmişdi.
“Baykar” Türkmənistanda keçirilən hərbi paraddan PUA-ların fotolarını dərc etdikdən sonra ekspertlər görüntülərdə Almaniyanın “Hensoldt” şirkəti tərəfindən istehsal edilən “ARGOS II” kameralarından istifadə edildiyini aşkar etdi.
“Hensoldt” bildirib ki, o, TB2 üçün “ARGOS II” təchiz etməyə davam edir. Kamera “Hensoldt”un Cənubi Afrikadakı törəmə şirkəti tərəfindən hazırlanıb və Almaniyanın ixraca nəzarət qanununa uyğun olmayan hissələri ehtiva etmir.
Ukraynadakı müharibə başlayandan ABŞ konqresində bəzi tənqidlər yumşalıb. Azərbaycanın 2020-ci ildə etdiyi kimi, Ukrayna da TB2-nin Rusiya qüvvələrinə zərbələri ilə bağlı təbliğat videoları yayır. PUA-lar, öz növbəsində Konqresdə bəzilərinin tərifini də almağı bacardı.
Mart ayında Senatda çıxış edən respublikaçı senator Rob Portman deyib: “Biz Ukraynanı tez bir zamanda daha çox zərbə PUA-ları ilə təmin etmək yollarını tapmalıyıq, məsələn, Türkiyənin TB-2-si çox təsirli olub”. 2019-cu ildə sabiq prezident Donald Trampı Türkiyənin Suriyadakı YPG qüvvələri ilə döyüşməsinə icazə verdiyinə görə tənqid edən Respublikaçı senator Marko Rubio “Twitter”də yazıb ki, Ukrayna “Türk istehsalı olan “Bayraktar TB2” ilə Rusiyanın təchizat xətlərinə ciddi ziyan vurur”.
Hətta əvvəllər PUA-ların yayılmasını dayandırmağa və ya yavaşlatmağa çalışan ölkələr belə, Ukraynanı silahlandırmaq üçün böyük səylər göstərib.
Məsələn, Kanada mart ayında Ukraynaya 50 milyon dollarlıq ölümcül və qeyri-öldürücü yardım göndərdiyini, o cümlədən hərbi PUA-larda və digər xüsusi avadanlıqlarda istifadə edilən Kanada istehsalı kameralara tətbiq edilən qadağaların ləğv edildiyini elan edib. Məlumata görə, cihazlar Türkiyə əvəzinə Ukraynaya ixrac edilib. Rusiyanın hücumundan əvvəl Ukrayna rəsmiləri ölkədə “Baykar”la birgə istehsal müəssisəsi qurmaq planlarını açıqlamışdı.
ABŞ indi diplomatik böhranla üz-üzədir: TB2-lər bir tərəfdən Ukrayna kimi müttəfiqlərə yardım edir, digər tərəfdən, onlar müasir müharibəni sürətlə dəyişir, döyüşən qruplara tez, ucuz və uzaqdan öldürmək üçün bir yol göstərir.
ABŞ-ın uzun müddətdir ölkənin nüvə silahı proqramı ilə bağlı narahatlıqlarına görə PUA satmaqdan imtina etdiyi Pakistan ordusu indi TB2-ləri öz arsenalının bir hissəsi kimi reklam edir. (Ordu.az)
Firuz Bağırov
