Ölümcül tələ, SSRİ-dən gizli qaçış, bakılı qızla üzücü ayrılıq… – II YAZI İki prezident, bir baş nazirlə görüşdü, yaydığı sirlər kitab oldu, ömrünü tənha başa vurdu
Əvvəli: Burada
Qordiyevski SSRİ-də olduğu müddətdə ingilislərlə əlaqə saxlamırdı. Londona gəlişindən iki gün sonra isə dörd il yaddaşında saxladığı telefon nömrəsinə zəng etdi, iyulun ilk günlərində ingilislərlə görüşdü və MI6 ilə əlaqəsini bərpa etdi.
Oleq KQB-nin Britaniya rezidenturasında siyasi kəşfiyyat üzrə əməkdaş idi. Guya casuslar vasitəsilə əldə etdiyi məlumatları Moskvaya ötürməli idi. O, ingilislərə müraciət edərək, bu işdə kömək istəyir. İngilislər də onu KQB-yə maraqlı olacaq, amma Britaniyaya ziyan vurmayacaq məlumatlarla təmin edirlər.
“İngilis kəşfiyyatının bir əməkdaşı məxsusi olaraq mənim üçün kiçik, amma əla tərtib olunmuş mətnlər hazırlayırdı. Ən müxtəlif mövzular olurdu, məsələn, Cənubi Afrikanın müasir problemləri və ya Amerika-Britaniya münasibətlərinin vəziyyəti. Mən bu mətnləri KQB-nin alışdığı dilə çevirirdim, bəzi detallar əlavə edirdim və son məhsulu rəhbərliyə verirdim. Belə praktika bir müddət sonra rəhbərliyin gözündə mənim reytinqimi xeyli qaldırdı”, – Qordiyevski xatirələrində yazır.
O, Londona gəlişindən bir il sonra ciddi təhlükə ilə üzləşir. Britaniya xüsusi xidmət orqanlarının naməlum əməkdaşı KQB-nin London rezidenturasının rəhbəri Arkadi Qukun evinin poçt qutusuna məktub göndərərək, əməkdaşlıq təklif edir. Bundan xəbər tutan Qordiyevski xeyli həyəcanlanır: həmin adam onun MI6-ya işləməsindən xəbərdar ola bilərdi.
O, əvvəlcə Quku bunun tələ olmasına və həmin adamla görüşdən imtina etməyə inandırır. Daha sonra isə ingilisləri xəbərdar edir. Həmin vaxt özünün məzuniyyət vaxtı çatmışdı və belə bir narahat əhvalda ailəsi ilə birlikdə SSRİ-yə gəlir. Geri qayıdandan sonra isə ingilislərin həmin adamı müyyənləşdirdiklərini öyrənir: MI5 (əks-kəşfiyyat) əməkdaşı Maykl Bettani. 23 il azadlıqdan məhrum edilən Bettani 1998-ci ildə vaxtından əvvəl azadlığa çıxdı, 2018-ci ildə öldü.
İngilislər Qordiyevskiyə təkcə mətnlər hazırlamaqla kömək etmirdilər. KQB rezidenturasında ondan yuxarıda duranları bir-bir “persona non grata” elan edir. Bu da Oleqin karyera yüksəlişinə səbəb olur. O, 1984-cü ildə, Arkadi Qukun Britaniyadan qovulmasından sonra KQB-nin London rezidentinin siyasi kəşfiyyat üzrə müavini olur. Vəzifəsi yüksələn kəşfiyyatçı ingilisləri daha qiymətli məlumatlarla təmin edir.
1985-ci ilin fevralında polkovnik rütbəsinə yüksələn Qordiyevski aprelin 28-də London rezidenturasının rəhbəri təyin edilir. Deməli, KQB-nin Britaniyaya qarşı bütün əməliyyatlarına Britaniya casusu olan adam nəzarət edəcəkdi. Bu, inanılmaz uğur idi. Amma çox qısa sürdü. İfşa olunmaması üçün ingilislərin bütün tədbirlər gördüyü Qordiyevskiyə zərbə başqa yerdən gəldi.
***
Britaniya kəşfiyyatı əldə etdiyi məlumatları amerikalı həmkarları ilə bölüşürdülər. Əlbəttə, bu zaman mənbə barədə məlumat verilmirdi. Amma məlumatların xüsusiyyəti əsasında mənbə haqqında müəyyən təsəvvürün yaranması qaçılmaz idi.
ABŞ Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin (CIA) SSRİ-yə qarşı əks-kəşfiyyat şöbəsinin rəisi Oldric Eyms 1985-ci ilin aprelindən pul müqabilində sovet kəşfiyyatına işləməyə başlayır. O, Qərb kəşfiyyatı ilə əməkdaşlıq edən sovet vətəndaşlarından bəzilərinin adını, bəzilərinin də təxmini təsvirini verir. İkincilər arasında personajımız da vardı. Məlumatı araşdıran KQB Qordiyevskidən şübhələnir.
Yeni rezidentin mayın 16-da mərkəzdən aldığı teleqramda onun “iki gün ərzində Moskvaya gələrək Mixaylov və Aleşin yoldaşlarla mühüm məsələləri müzakirə etməli” olması yazılır. Mixaylov KQB sədri Çebrikovun, Aleşin Birinci baş idarənin rəisi Kryuçkovun təxəllüsü idi.
Belə təcili çağırış Qordiyevskidə əndişə yaradır: bu, ifşa edilməsinin təzahürü ola bilərdi. Elə idisə, onu SSRİ-də həbs, məhkəmə və böyük ehtimalla, edam gözləyirdi. Yox, elə deyildisə, karyerasını davam etdirə və gələcəkdə daha yüksək vəzifələr tutaraq, daha qiymətli məlumatlar əldə edə bilərdi. İngilis kuratorları ilə məsləhətləşən polkovnik risk etməyi qərara alır və mayın 19-da Moskvaya uçur. O, qorxduğunun əksinə, hava limanında həbs edilmir. Çünki xəyanəti barədə ciddi dəlil-sübut yox idi, sadəcə şübhələr vardı.
Bununla belə, Oleq mənzilinə gələndə əndişələrinin əsassız olmadığını anlayır. “Adəti üzrə, iki kilidi açandan sonra qapını itələdim, amma açılmadı. Açarını çoxdan itirdiyim üçüncü kilid də bağlı idi. Heç bir soyğunçu getməzdən əvvəl bütün kilidləri qıfıllamaq zərurətini hiss etməzdi… Qısası, hər şey onu göstərirdi ki, burada KQB işləyib”, – “Növbəti dayanacaq – güllələnmə” kitabında yazır.
Ertəsi gün Qordiyevskini Birinci baş idarəsinin rəis müavini Viktor Qruşko yüngülvari sorğu-suala tutur. Əsas hadisə isə bir həftə sonra baş verir. Qruşko və daha iki nəfərlə guya müşavirəyə çağırılan Qordiyevskiyə tərkibində hansısa maddələr olan konyak içirdilir və dindirilir. Bundan sonrakı hadisələri dumanlı və kəsik-kəsik xatırlayan polkovnik yenə də sirr vermir.
Bir neçə gündən sonra Leyla və iki qızı KQB tərəfindən Londondan Moskvaya gətirilir. Qordiyevski, Britaniya kəşfiyyatına işləməsi barədə heç nə bilməyən arvadına düşmənlərinin intriqası nəticəsində bəzi problemlərlə üzləşdiyini deyir. Yay gələndə Leyla uşaqlarla Azərbaycana, Xəzər sahilinə yollanır.
Qordiyevski anlayır ki, analoji vəziyyətlərdə şübhə sonun başlanğıcıdır. KQB gec-tez onun xəyanəti barədə sübutlar toplayacaq. Ona görə də qaçmaq qərarına gəlir. Qaçış planını isə ingilislər hələ 1978-ci ildə, Qordiyevski Danimarkadan SSRİ-yə çağırıldıqda hazırlamışdılar. “Pimliko” adlanan planın təfərrüatları ingilis dilindəki kitablardan birinin cildində yerləşdirilmişdi. Cildin iç tərəfindəki kağızı qoparan Qordiyevski sellofandakı təlimatı çıxarıb, oxuyur.
Təlimata görə, hər çərşənbə axşamı saat 19:00-da Kutuzov prospektində Qordiyevskidən siqnal gözləniləcəkdi. Bunun üçün polkovnik buradakı çörək dükanının qarşısında durmalı idi. 1985-ci il iyulun 16-da göstərilən vaxtda və göstərilən yerdə duran Qordiyevskinin əlində “Safeway” supermarketinin loqotipi təsvir olunan paket vardı.
Saat 8-in yarısına az qalarkən onun yanından əlində “Harrods” mağazasının yaşıl paketi olan adam keçdi. O, keçərkən əlindəki “Mars” şokoladını dişlədi. Bu, o demək idi ki, Qordiyevskini görüb və siqnalı alıb. Bununla da “Pimliko” əməliyyatı işə düşdü.
Ertəsi gün Qordiyevski Leninqrad vağzalına gedərək, Moskva-Leninqrad qatarına bilet aldı. Cümə günü, iyulun 19-da isə həmin qatara minərək Leninqrada getdi. O, bu səfərlərin hər birində KQB izləməsindən qopmaq üçün müxtəlif fəndlərdən istifadə edir. Əlbəttə, KQB onu daha ciddi də izləyə bilərdi. Görünür, qapalı ölkədən qaça bilməyəcəyini düşündüklərindən özlərinə çox əziyyət verməyiblər.
İyulun 20-də sübh tezdən Leninqrada çatan Qordiyevski elektrik qatarına oturur və Zelenoqorska gedir. Burada o, Finlandiya sərhədi yaxınlığında yerləşən Vıborqa gedən avtobusa oturur. Londonda olarkən ona yol kənarındakı meşəlik ərazinin şəklini göstərərək, burada gözləməli olduğunu demişdilər. Vıborqa çatmağa az qalmış həmin yeri tanıyan polkovnik avtobusdan düşür.
Qordiyevski ətrafı dolaşaraq, doğrudan da həmin yerdə olduğunu təsbit edəndə saat 11 idi. İngilislər isə 14:30-da gələcəkdilər. Bu müddəti meşədə ağcaqanadların əhatəsində keçirmək istəməyən Oleq yoldan keçən maşına oturub, Vıborqa gedir, nahar edir və yenə bir maşınla görüş yerinə qayıdır.
İngilislər – iki kişi və iki qadın – bir qədər gec gəldilər, həm də iki diplomatik maşında. Avtomobillərdən birinin baqajına uzanan Qordiyevski üçün buraya sakitləşdirici həb, sərin su ilə dolu mehtərə, sidiyini boşaltmaq üçün konteyner və termik ədyal qoyulmuşdu. Sonuncu sərhədçilərin avtomobili infraqırmızı istilik detektoru ilə yoxlamasına qarşı idi.
Müəyyən əndişələrə baxmayaraq, sərhəd yoxlaması problemsiz ötüşür və qısa sürür. Sərhədi keçmələrini və artıq Finlandiya ərazisində olduqlarını Qordiyevskiyə xəbər vermək üçün ingilislər maqnitofonda fin bəstəkar Yan Sibeliusun “Finlandiya” simfonik poemasını səsləndirirlər. Bir qədər də gedəndən sonra maşın dayanır, baqaj açılır və Qordiyevski Londondan tanıdığı Coan adlı qadın kəşfiyyatçının üzünü görəndə rahat nəfəs alır.
***
Oleq Qordiyevskini üç dəfə Britaniyanın baş naziri Marqaret Tetçerin, iki dəfə ABŞ prezidentinin (Reyqan və ata Buş) qəbul etməsi, kraliça tərəfindən Müqəddəs Maykl və müqəddəs Corc ordeninə layiq görülməsi onun Qərbə verdiyi məlumatların nə qədər önəmli olduğunu göstərir.
ABŞ-a 1989-cu ildə etdiyi səfər zamanı Qordiyevski bəzi CIA əməkdaşları, o cümlədən Oldric Eymslə görüşür. Sonuncu onda müsbət təəssürat oyadır. Eyms 1994-cü ildə KQB casusu kimi həbs ediləndə Qordiyevski onu Moskvaya satan adamın kim olduğunu öyrənir. Ömürlük həbsə məhkum edilən Oldric Eyms indi də həbsxanadadır.
Oleq SSRİ-dən qaçdıqdan sonra ailəsinə ölkədən çıxış icazəsi verilməsi üçün mübarizə aparır. Bu məsələni Tetçer, Reyqan və Buş ilə görüşlərdə qaldırır. Lakin yalnız SSRİ-nin son aylarında, QKÇP qiyamından sonra Leylaya və qızlarına ölkədən çıxmaq icazəsi verilir. Onlar 1991-ci il sentyabrın 6-da Londona uçdular.
Amma tezliklə məlum oldu ki, Leyla həyatının gizli tərəfini bağışlamadığı əri ilə qovuşmağa yox, yaşamağın mümkünsüz olduğu SSRİ-dən qaçmağa, uşaqlarını ağ günə çıxarmağa çalışırmış. Uşaqlar isə onları körpə vaxtı tərk etmiş atalarına isnişə bilmirdilər. Nəticədə Oleq və Leyla 1993-cü ildə boşandılar.
Sonrakı illərdə Oleq Qordiyevski təklikdə və beynəlxalq münasibətlər və xüsusi xidmətlər üzrə ixtisaslaşmış tarixçi Kristofer Endrü ilə birlikdə sovet kəşfiyyatının tarixi, KQB-nin fəaliyyəti haqqında bir sıra kitablar yazdı. Endrü onu “Oleq Penkovskidən sonra sovet xüsusi xidmət orqanlarında Britaniya kəşfiyyatının ən böyük agenti” adlandırırdı.
Oleq Qordiyevski 2025-ci il martın 4-də İngiltərənin Surrey qraflığında 86 yaşında vəfat etdi.
