Bu cərəyan şiə məzhəbinin təxminən 150 il mövcud olmuş cərəyanı idi.
Qeysanilik şiə məzhəbinin təxminən 150 il mövcud olmuş cərəyanı idi.
Onun əsasını Muxtar Səqəfi qoymuşdu. Tərəfdarlarına da əvvəlcə muxtariyyə deyilirdi, sonra qeysanilər deyildi. Bu sözün mənbəyi haqqında müxtəlif versiyalar var. Birinə görə, Qeysan Muxtarın ləqəbi idi, başqa versiyaya görə Muxtarın şəxsi mühafizəsinin rəisi Əbu Əmrə Qeysanın adından götürülüb. Başqa versiyalar da var.
Şiəliyin ortodoksal xəttinə görə, imamət Məhəmməd peyğəmbərin qızı Fatimə ilə Əli ibn Əbu Talibin xələflərinə məxsusdur. Bu halda Hüseyn ibn Əlinin Kərbəlada həlak olmasından sonra imamlıq onun yeganə sağ qalan olğu Əli ibn Hüseyn Zeynalabidinə keçir.
Qeysanilər isə Əli ibn Əbu Talibin başqa qadından olan oğlu Məhəmməd Hənəfiyyəni növbəti, dördüncü xəlifə kimi qəbul etdilər. Onun anası Havlə bint Cəfər yalançı peyğəmbər Müseylimənin aid olduğu Banu Hənifə qəbiləsindən idi. Ehtimal olunur ki, Müseylimə üzərində qələbədən sonra Havlə əsir alınıb, daha sonra Əli ibn Əbu Talib onu azad edib və evlənib.
Onun Muxtar üsyanını dəstəkləməsi, Zeynalabidinə qarşı özünü imam elan etməsi barədə məlumat yoxdur. Amma Muxtara qarşı da çıxmayıb. Ümumiyyətlə, İkinci fitnə dövründə susqunluq nümayiş etdirib. Muxtarın 687-ci ildə ölümündən sonra da tərəfdarları Məhəmməd Hənəfiyyəni imam hesab edirdilər.
Qeysanilər digər şiələr kimi ilk üç xəlifəni uzurpator sayırdılar və hakimiyyətin yalnız Əli nəslinə mənsub olması düşüncəsini müdafiə edirdilər. Siyasi cəhətdən daha fəal olmaları üzündən qeysanilərin VII əsrin sonlarında ortodoksal şiələrdən çox olması ehtimal edilir.
Məhəmməd Hənəfiyyə 700-ci ildə vəfat etdi. Qeysanilərə görə, o, qeybə çəkilmişdi və bir gün geri qayıdacaqdı. Beləcə, Mehdi missiyasının aid edildiyi ilk şəxs Məhəmməd Hənəfiyyə oldu.
Hənəfiyyənin oğlu Əbu Hişam Abdullah ibn Məhəmməd qeysanilərin beşinci imamı oldu. Əbu Hişamın ölüm tarixi dəqiq məlum deyil. Peyğəmbərin əmisi Abbasın soyundan olanlar iddia edirdilər ki, Əbu Hişam ölüm ayağında imamlığı uzaq qohumu, Abbasın nəvəsi Məhəmməd ibn Əliyə vəziyyət edib. Sonralar xəlifəlik iddialarını da bununla əsaslandırırdılar. Qeysanilər də “Abbasi inqilabı”nda – Əməvilərin 750-ci ildə devrilməsində fəal rol oynadılar.
Bir qədər sonra Abbasi xəlifələri Hüseyn soyundan gələn şiə imamlarına düşmən siyasət yürütməyə başladılar. Qeysanilərin bir hissəsi Abbasilərə sadiq qalaraq tədricən sünniliyə keçdi, digərləri isə ortodoksal şiələr arasında əridilər. Bir zamanlar güclü dini-siyasi cərəyan olan qeysanilik IX əsrin ortalarında ortadan qalxdı.
