Afrikalı atletlərin sürət sahəsində parlaması uzun müddətdir ki, müxtəlif müzakirələrə və araşdırmalara səbəb olur. Hər kəs bu fenomenin bir və ya iki amillə məhdudlaşdırıla bilməyəcəyini artıq başa düşür. Onların müstəsna nəticələri, əslində, müxtəlif faktorların birləşməsi nəticəsində ortaya çıxır. Gündəlik həyatda çox hərəkətli rejimdən, iqlim şəraitinə uyğunlaşmadan və mədəni amillərə qədər uzanan geniş bir təsir dairəsindən söhbət gedir.

Əlbəttə, “Afrikalılar həmişə hər kəsdən sürətli qaçır” kimi ümumiləşdirmə tam doğru deyil, çünki hər bir ölkədə və cəmiyyətdə fərqli fiziki hazırlıq səviyyəsi olan insanlar var. Ancaq təbii yüksəklik (məsələn, Efiopiyanın və Keniyanın dağlıq bölgələri), zəhmətkeş həyat tərzi və irsi amillər kimi səbəblər bu qitədən çıxan idmançıların uğur payını yüksəldir. Biz bu yazıda genetik faktorların, iqlimin, gündəlik həyat tərzinin və motivasiyanın yarış sürətinə necə təsir etdiyini araşdıracağıq.

Məqsədimiz Afrikadan gələn müstəsna qaçış performanslarının sirrini açmaq deyil, bu sahədəki əsas səbəb və ehtimalları ümumi dildə təqdim etməkdir. İnsan orqanizminin mürəkkəbliyi, təkcə fiziki deyil, həm də psixoloji və mədəni yönümlü faktorlarla müəyyən edilir. Bu bloq yazısı Afrika qitəsindəki bəzi atletlərin uğurlarının arxa planına işıq tutaraq, mövzuya dair ümumi anlayış formalaşdırmağı hədəfləyir.

Bölgə faktorları və iqlim

Afrikanın geniş ərazilərini əhatə edən müxtəlif iqlim qurşaqları, orada yaşayan insanların bədənlərinin fərqli mühitə uyğunlaşmasına səbəb olur. Dağlıq ərazilərdə, xüsusən də yüksək yerlərdə yaşayanlar üçün oksigen səviyyəsi daha aşağı olur və bu ciyərlərin daha səmərəli işləməsinə şərait yaradır. Dəniz səviyyəsindən xeyli yuxarıda yerləşən kənd və şəhərlərdə böyüyən uşaqlar, istər-istəməz, yüksəkliyə uyğun dözümlülük inkişaf etdirirlər. Bu da nəticə etibarilə onların uzun məsafəli qaçışlarda daha dayanıqlı olmalarını təmin edir. Həmin coğrafi xüsusiyyət, gün ərzində daim hərəkətdə və açıq havada olma adəti ilə birləşərək erkən yaşlardan etibarən daha sağlam fizioloji əsas yaradır. Məsələn, Keniyada və Efiopiyada çox sayda uğurlu uzunməsafəli qaçışçı yetişməsinin bir səbəbi də məhz dağlıq kəndlərdə böyüyən uşaqların artıq uşaqlıqdan oksigen çatışmazlığına uyğunlaşmasıdır. Bu cür mühit bədəni daha dözümlü və güclü edir, yarış meydanlarında isə daha yüksək performansa kömək göstərir. Əlbəttə ki, təkcə iqlim və yüksəklik deyil, gündəlik həyatın özü də bu işə töhfə verir, çünki əksər bölgələrdə insanlar nəqliyyata çıxışı məhdud olduğu üçün uzun məsafələri piyada qət etməyə məcbur olur. Məhz bu amillər də Afrikanın müxtəlif bölgələrindən çıxan atletlərin əsas üstünlüyünə çevrilir və onları beynəlxalq yarışlarda rəqiblərindən bir addım irəli qoyur. Üstəlik, isti iqlim də bədənin daha tez tər atmasına, bu prosesin nizamlanmasına və bu şəkildə fiziki dayanıqlılığın artmasına gətirib çıxarır.

Genetik amillər və bədən quruluşu

İnsanların qaçış sürətində genetik irsiyyətin də mühüm rol oynadığı çoxdan sübut olunub. Afrikanın müxtəlif bölgələrində yayılan genetik xüsusiyyətlər müəyyən əzələ tiplərinin daha geniş yayılması ilə seçilə bilər. Məsələn, Qərbi Afrikadan olan insanların arasında “fast-twitch” (tez yığılma qabiliyyəti olan) əzələ liflərinin faizi bəzən daha çox rast gəlinir ki, bu da qısa məsafəli qaçışlarda üstünlük təmin edə bilər. Bunun əksi olaraq, Şərqi Afrikadan olan çoxsaylı qaçışçılar isə dözümlülük tələb edən uzun məsafə yarışlarında öndə gedirlər, çünki onların bədən quruluşu daha çox “slow-twitch” (gec yığılma qabiliyyəti olan) əzələ lifləri sayəsində davamlılıq üçün əlverişlidir. Hər iki halda genetik irsiyyətin qaçış performansına təsirini nəzərə almamaq mümkün deyil. Bununla belə, nəzərə almaq lazımdır ki, genetik üstünlük heç də təkbaşına mükəmməl nəticənin zəmanəti deyil və ciddi məşq, sağlam qidalanma və düzgün psixoloji hazırlıq da əsas şərtlərdən sayılır. Sadəcə, uzun illər ərzində qurulan selektiv genetik fond, yaxşı məşq sistemi ilə birləşərək Afrikalı atletlərin yüksək səviyyədə nəticə göstərməsinə yardım edir. Bəzi alimlər iddia edirlər ki, əzələ liflərinin fərqli paylanması ilə yanaşı, bədənin ümumi quruluşu, məsələn, daha incə ayaq biləyi və daha uzun ayaq sümükləri hərəkət zamanı daha yüksək səmərəlilik yaradır. Afrikada genetik müxtəlifliyin çox olması da burada nəzərə çarpmalıdır, çünki bu geniş coğrafiyada yaşayan müxtəlif etnik qrupların da özünəməxsus fiziki xüsusiyyətləri var. Bütün bunlar hamısı birlikdə qaçış performansını daha yüksək səviyyəyə qaldıran bir amil toplusu kimi dəyərləndirilə bilər.

Mədəniyyət və gündəlik həyat

Afrikanın bir çox bölgələrində idman, xüsusilə də qaçış həm mədəniyyətin, həm də gündəlik həyatın ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Uşaqlar məktəbinə, bazara, su götürməyə və ya digər məqsədlər üçün bəzən saatlarla piyada, bəzən də qaçaraq gedib-gəlirlər. Bu davamlı hərəkət fiziki qabiliyyətlərin uşaq yaşlarından etibarən inkişaf etməsini təmin edir. Bir çox kənd yerlərində nəqliyyat vasitələrinin az olması səbəbindən insanlar sağlam həyat tərzini, demək olar ki, özləri üçün bir növ zərurət kimi formalaşdırırlar. Bu şəhərlərdə sürətli rəqiblərlə qarışdıqda belə uşaqlıqdan qazanılan təməl bacarıqların qorunub saxlanmasına kömək edir. Bundan əlavə, Afrika cəmiyyətlərində ənənəvi rəqslər, toplanma mərasimləri və bayram şənlikləri də fiziki hərəkəti geniş şəkildə əhatə edir. Hər bir kütləvi tədbirdə hərəkət, ritm və dözümlülük əsas önə çıxan məqamlar ola bilər. Qaçışın medal və uğur gətirdiyi kəşf edildikdən sonra isə bəzi bölgələrdə atlet yetişdirmək sanki bir “milli qürur” məsələsinə çevrilib. İnsanlar üçün qaçış təkcə idman növü deyil, həm də beynəlxalq səviyyədə tanınma və ailə üçün gəlir mənbəyi kimi görülür. Bu amil, xüsusilə, iqtisadi sıxıntısı olan ərazilərdə gəncləri qaçış üzərində ciddi şəkildə çalışmağa sövq edir.

İradə və motivasiya

Afrikadan çıxan bir çox uğurlu atletin hekayəsi çətinliklərə rəğmən güclü qalmağın və iradənin nə qədər böyük rola malik olduğunu göstərir. İdmanda uğur qazanmaq üçün təkcə fiziki deyil, eyni zamanda psixoloji hazırlıq da çox vacibdir. Bir çox gənc maliyyə və sosial problemləri dəf etməyə çalışır və idman onlar üçün bu problemlərdən çıxış yoluna çevrilir. Bunun nəticəsində motivasiya səviyyəsi həddindən artıq yüksək olur, çünki qalibiyyət bəzən onların ailəsinin maddi yükünü azaltmaqla yanaşı, bütün icmanın da ümid işığını artırır. Bu cür hədəflər və istək adi hallarda yaşanan ağrıları və əzabları belə kölgədə qoyur, çünki məqsəd təkcə şəxsi uğur deyil, daha geniş bir kollektivin təmsilidir. Qaçış bu kontekstdə qürur mənbəyi və kütləvi bir istək halına gəlir. Məşq prosesindəki ağır anlarda belə gələcəkdəki uğur səhnəsi xəyallarda canlanır və bu atletlərin davamlı çalışmasına təkan verir. İntizam və güclü iradə olmasa ən yaxşı genetik baza belə öz nəticəsini tam göstərməyə bilər. Afrikalı atletlər arasında tez-tez eşitdiyimiz “güc də dözümlülük də içdən gəlir” fikri məhz bu psixoloji hazırlığın vacibliyini vurğulayır. Başqa sözlə, fiziki potensial və güclü iradə birləşdikdə həqiqətən də böyük uğurlara yol açılır.

Nəticə

Afrikalı atletlərin sürət və dayanıqlılıq sahəsindəki üstünlüyü təkcə bir amillə izah olunacaq qədər sadə deyil. Bu üstünlük iqlimdən genetik irsiyyətə, mədəniyyətdən psixoloji hazırlığa qədər uzanan çoxsahəli birləşmələrin nəticəsidir. Əlbəttə ki, hər bir insan harada yaşamasından asılı olmayaraq, çox çalışaraq yüksək səviyyəyə çata bilər, ancaq Afrikada müşahidə olunan həyat şəraiti və tarixi ənənələr bu potensialı daha erkən və daha kəskin şəkildə üzə çıxarır. Bir tərəfdən yüksək dağlıq mühitlərdə yaşamaq bədənin oksigenlə zənginləşdirilməsi baxımından böyük üstünlük qazandırır. Digər tərəfdən, gündəlik həyatın özü müəyyən mənada “idman zalı”nı xatırladır, çünki uzun məsafələri piyada qət etməyə məcburiyyət və müxtəlif fiziki işlər bədəni davamlı aktiv saxlayır. İqtisadi baxımdan məhdudiyyəti olan gənclər üçün qaçış isə real uğur və həyat dəyişdirən fürsət mənasını verir, bu da onların motivasiyasını misli görünməmiş səviyyəyə qaldırır. Genetik müxtəliflik, bəzi əzələ liflərinin üstün olması kimi amillər, düzgün məşq proqramları və psixoloji hazırlıqla birləşdikdə isə maksimal nəticələr ortaya çıxır. Beləliklə, Afrika qitəsindən dünyanın ən tanınmış qaçışçıları çıxması heç də təsadüfi hadisə deyil, tarixi, mədəni və coğrafi reallıqların sinerjisidir. Bununla yanaşı, unutmamalıyıq ki, dünyada istənilən regiondan istedadlar çıxa bilər və idmanda müvəffəqiyyət qazanmaq üçün fundamental şərt sistemli çalışma və güclü motivasiyadır. Afrikalı atletlərin uğurlarından öyrənmək istənilən coğrafiyada idmanın inkişafı üçün dəyərli ola bilər. Nəticədə, sürət və dözümlülük sadəcə fərdi genetikdən yox, həm də ekoloji, sosial və mədəni quruluşdan qidalanan kompleks bir fenomendir.

Tacxeber.com